Τετάρτη 24 Ιουνίου 2015

Αθανάσιος Κουκόπουλος 1931-2013 – Νεκρολογία

Αθανάσιος Κουκόπουλος 1931-2013 – Νεκρολογία

Daniela Reginaldi, Alexia Koukopoulos, Ross J Baldessarini, Gianni L Faedda, Giuseppe Fazzari, Paolo Girardi, Giorgio Kotzalidis, Giovanni Manfredi, Gian Paolo Minnai, Isabella Pacchiarotti, Michele Raja, Gabriele Sani, Gino Serra, Leonardo Tondo, Eduard Vieta και νέοι μαθητές, φίλοι και συνάδελφοι από την Εταιρεία Αρεταίος και τα Κέντρα Διαταραχών της Ψυχικής Διάθεσης Lucio Bini

International Journal of Bipolar Disorders 2013, 1:17 – δημοσιεύτηκε στις 8 Οκτωβρίου 2013 - doi:10.1186/2194-7511-1-17



Ο Αθανάσιος Κουκόπουλος γεννήθηκε στη Χαιρώνεια, ένα χωριό στην περιοχή της Βοιωτίας στην Κεντρική Ελλάδα, στις 23 Νοεμβρίου 1931, γιος του Κωνσταντίνου και της Μαρίας Κουκοπούλου. Ο πατέρας του έλπιζε ότι θα παραμείνει στο σπίτι για να διαχειρίζονταν τη γη που κατείχαν, αλλά ο Αθανάσιος προτίμησε να σπουδάσει. Η ενεργητική και υποστηρικτική μητέρα του αγωνίστηκε για την εκπαίδευσή του. Στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μετά από χρόνια έκθεση στη βία και την στέρηση, η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα λίγο πριν από τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, από το 1946 έως το 1949. Στην Αθήνα, ο Κουκόπουλος συνέχισε την εκπαίδευσή του, ενώ παίζει επαγγελματικό μπάσκετ στον διάσημο Παναθηναϊκό, ο οποίος τον τίμησε αργότερα με το βραβείο Χρυσό Τριφύλλι. Το 1951, μετακόμισε στην Ιταλία, παρά το ότι στην Ελλάδα παρέμεναν τα σκληρά συναισθήματα εναντίον της μετά τον πρόσφατο ελληνο-ιταλικό πόλεμο του 1940-1941 και την επακόλουθη εκστρατεία στα Βαλκάνια των δυνάμεων του Άξονα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Κουκόπουλος εγκαταστάθηκε στη Μόντενα όπου και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστήμιου της πόλης το 1957, ενώ επίσης παίζει μπάσκετ για μια τοπική ομάδα (CUS Μόντενα). Αφού υπηρέτησε στον Ελληνικό Στρατό ως ιατρός, μετακόμισε στη Ρώμη για να ειδικευτεί στην Ψυχιατρική υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Mario Gozzano. Εκεί, θαύμασε ιδιαίτερα τα μαθήματα του καθηγητή Lucio Bini, που υπήρξε ένας από τους επιστήμονες που ανέπτυξαν την ηλεκτροσπασμοθεραπεία (ECT) στη δεκαετία του 1930, και εντυπωσιάστηκε από τις ιατρικές γνώσεις, την ευφυΐα, και τις διδακτικές ικανότητές του.
Στην ηλικία των 32 ετών, με τους Δρ. Helena Schiavi και Francesco Montanari, ίδρυσε μια ιδιωτική ψυχιατρική κλινική, την Clinica Belvedere Montello, στη Ρώμη το 1963 (η οποία λειτούργησε έως το 1998). Μέσα σε λίγα χρόνια, η κλινική αυτή έγινε ένα από τα πιο έγκριτα ψυχιατρικά κέντρα στη Ρώμη και προσέλκυσε μια εξέχουσα διεθνή πελατεία εν μέρει χάρη στη γνώση του Κουκόπουλου της αγγλικής, γαλλικής και γερμανικής γλώσσας εκτός από την ελληνική και την ιταλική. Το 1974, ίδρυσε το Κέντρο Lucio Bini στη Ρώμη, σε συνεργασία με άλλους ψυχιάτρους της ιταλικής πρωτεύουσαςa. Αν και ο Κουκόπουλος έζησε στη Ρώμη σε όλη την ψυχιατρική καριέρα του, ποτέ δεν έγινε ιταλός πολίτης, ισχυριζόμενος ότι «ποτέ δεν μπορεί να αλλάξεις ούτε τους γονείς σου ούτε τον τόπο της γέννησής σου».
Αν και δεν έγινε μέλος της πανεπιστημιακής κοινότητας, ο Κουκόπουλος διατήρησε έντονο ενδιαφέρον για την κλινική έρευνα και την γνώση σε όλη την καριέρα του ενώ επεδίωξε τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα με βάση τις προσωπικές κλινικές παρατηρήσεις του και σε μεγάλο βαθμό από την αυτο-υποστήριξη. Ανέπτυξε πολλές από τις ιδέες του με βάση την προσωπική παρατήρηση πολλών ασθενών του για μακρές χρονικές περιόδους. Πολλές από τις αρχές του σχετικά με την πρόγνωση και ανταπόκριση στη θεραπεία τελικά αποδείχθηκε ότι ήταν σωστές. Η μέθοδός του βασιζόταν στη συστηματική συλλογή και ανάλυση των εξαιρετικά λεπτομερών κλινικών αρχείων που τηρούνταν σε κάθε κλινική συνάντηση και την παρέμβαση στην κλινική κατάσταση με βάση τα εκτεταμένα ιστορικά περιστατικών - μια πρακτική που διατήρησε μέχρι τις τελευταίες ημέρες του. Τα πιο καινοτόμα και σημαντικά ευρήματα του αφορούσαν την διπολική (μανιοκαταθλιπτική) διαταραχή, επί των οποίων έχτισε την διεθνή του φήμη ως ειδικός κλινικός εμπειρογνώμονας. Μεγάλο μέρος του έργου του έχει δημοσιευθεί σε έγκριτα ψυχιατρικά περιοδικά. Επίσης αξιολογούσε νέους ερευνητές και προωθούσε τις δημόσιες αντιπαραθέσεις, ιδιαίτερα με εκείνους με τους οποίους διαφωνούσε.
Μια αξιοσημείωτη συμβολή στα επιστημονικά του ενδιαφέροντα στη διπολική διαταραχή προήλθε από μια συνάντηση με τον Δρ. Mogens Schou από το Πανεπιστήμιο του Άαρχους στη Δανία στις αρχές του 1970. Μετά την σύγχρονη κλινική εφαρμογή του ανθρακικού λιθίου στη Μελβούρνη της Αυστραλίας από τον Δρ. John Cade το 1949, ο Schou, ένας ψυχίατρος, είχε γίνει ένας μεγάλος υπέρμαχος της χρήσης αυτού του ανόργανου μετάλλου και της άνευ ευρεσιτεχνίας θεραπείας για την αντιμετώπιση της μανίας και την μείωση του κινδύνου υποτροπών της διπολικής διαταραχής. Ένας ασθενής του Κουκόπουλου με διπολική διαταραχή επέστρεψε μετά από μια επίσκεψη στον Schou ο οποίος είχε βελτιωθεί δραματικά με τη θεραπεία με λίθιο. Αυτή η εμπειρία οδήγησε τον Κουκόπουλο να επισκεφθεί τον Schou στο Άαρχους. Δεν συμφωνούσαν πάντα, αλλά παρέμειναν φίλοι και συνάδελφοι μέχρι το θάνατο του  Schou το 2005. Ο Κουκόπουλος έγινε από τους πρώτους συνηγορούντες για την θεραπεία με λίθιο στην Ιταλία, δημοσιεύοντας τα κλινικά ευρήματα του με τη νέα θεραπεία πολύ ενωρίς, από το 1978. Αυτά περιλάμβαναν τα πρώτα στοιχεία ότι οι συγκεντρώσεις του λίθιου στον ορό ήταν χαμηλότερες κατά τη διάρκεια της μανίας και υπομανίας και υψηλότερες στην κατάθλιψη απ’ ότι στην νορμοθυμία. Αυτά τα ευρήματα υποστήριξαν την υπόθεση ότι η φαρμακοκινητική κάθαρση του λιθίου μεταβάλλεται με τα επίπεδα της συναισθηματικής, συμπεριφορικής και φυσιολογικής διέγερσης και ανέφερε ότι η ασφαλής θεραπεία με αυτόν τον δυνητικά τοξικό παράγοντα απαιτεί ανάλογη προσαρμογή των δόσεων και την στενή παρακολούθηση των συγκεντρώσεων στο αίμα (Kukopulosb και Reginaldi 1973, Kukopoulos et al., 1985). Στη δεκαετία του 1970, ο Κουκόπουλος παρατήρησε ότι ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός των ασθενών του διπολική διαταραχή προερχόταν από ένα μικρό χωριό στη Σαρδηνία, το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου, με σημερινό πληθυσμό των 1,5 εκατομμυρίων. Η παρατήρηση αυτή τον οδήγησε να προβεί σε μια επιδημιολογική μελέτη εκεί, αφού πρώτα συμβουλεύτηκε τον ψυχιατρικό επιδημιολόγο καθηγητή Έρικ Strömgren στο Πανεπιστήμιο του Άαρχους στη Δανία. Η πρόοδος σε αυτή την μη χρηματοδοτούμενη μελέτη στην κοινότητα έρευνα περιορίστηκε από την ανάγκη να προσφερθούν οι συμμετέχοντες σε δωρεάν κλινικές αξιολογήσεις και από την έλλειψη συνεργασίας των τοπικών ιατρών οι οποίοι αντέδρασαν στο εγχείρημα με μεγάλη καχυποψία. Ωστόσο, το έργο οδήγησε σε ένα άνευ προηγουμένου ενδιαφέρον να ζητηθεί ψυχιατρική αξιολόγηση από όλο το νησί και οδήγησε στην ίδρυση ενός δεύτερου Κέντρου Lucio Bini στο Κάλιαρι, που ιδρύθηκε από τον συνάδελφο του Κουκόπουλου Δρ. Λεονάρντο Τόντο και οι συνεργάτες του το 1976c.
Ο Κουκόπουλος είχε ιδέες που είχαν σημαντική επίδραση στη μελέτη και θεραπεία των υποτροπιαζουσών μείζονων διαταραχών της ψυχικής διάθεσης. Σε μια εποχή που η μεγάλη πλειονότητα των σοβαρών ψυχιατρικών διαταραχών είχαν διαγνωστεί ως «σχιζοφρένεια» στην Ιταλία και σε πολλές άλλες χώρες, αυτός σε πολλές περιπτώσεις αναγνώρισε την προεξέχουσα συναισθηματικής φύσεως ψυχοπαθολογία. Είναι σημαντικό ότι η «μείζονα κατάθλιψη» έγινε το κυρίαρχο πρότυπο για τις διαταραχές της διάθεσης μέχρι τη στιγμή της εισαγωγής της τρίτης έκδοσης του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειρίδιου της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM-III) το 1980. Ωστόσο, o Κουκόπουλος αναγνώρισε ότι η μανία και η υπομανία ήταν σημαντικά στοιχεία σε πολλές περιπτώσεις επεισοδίων διαταραχών της ψυχικής διάθεσης, οι οποίες θα πρέπει να αναγνωρίζονται και να αντιμετωπίζονται ως διπολική διαταραχή. Ένα από τα γνωστά λόγια του ήταν ότι «η μανία είναι η φωτιά της νόσου, ενώ η κατάθλιψη η τέφρα της».
Στη δεκαετία του 1980, ο Κουκόπουλος επικεντρώθηκε στην ακολουθία των μανιακόμορφων επεισοδίων και των επεισοδίων κατάθλιψης που χαρακτήριζαν την πορεία σε μεμονωμένες περιπτώσεις της διπολικής διαταραχής. Εντόπισε κάποια περιστατικά με μανία που ακολουθείται από κατάθλιψη και μετά από ένα διάστημα ελεύθερο διαταραχής (τύπος ΜΚΕ), άλλα περιστατικά με κατάθλιψη που προηγούνται της μανίας και ένα σταθερής διάθεσης χρονικό διάστημα (ΚΜΕ), και άλλα περιστατικά με μεγάλους, συνεχείς κύκλους χωρίς κανένα καλό διάστημα (ΣΚ), καθώς επίσης και τον πιο γνωστό τύπο της ταχείας εναλλαγής φάσεων σε συχνότητα τεσσάρων ή περισσότερων υποτροπών μέσα σε ένα έτος. Παρατήρησε ότι η ευεργετική επίδραση της μακροχρόνιας θεραπείας με λίθιο ήταν μεγαλύτερη σε ασθενείς με διπολική διαταραχή με το πρότυπο υποτροπής ΜΚΕ σε σύγκριση με τα άλλα (Kukopulos et al. 1980), και το εύρημα αυτό έχει αναπαραχθεί από ανεξάρτητους ερευνητές αρκετές φορές (Koukopulos et al. 2013). Ο ίδιος και οι συνεργάτες του πρότειναν επίσης ότι τα αντικαταθλιπτικά μπορούν να μειώσουν τις επωφελείς ανταποκρίσεις στην προφυλακτική θεραπεία με λίθιο (Reginaldi et al. 1981) και μερικές φορές να προκαλέσουν μανιακόμορφες αντιδράσεις και να αυξήσουν τα ποσοστά της μετάπτωσης προς και από τα επεισόδια μανίας (Kukopulos et al. 1980; 1983; 2003; Tondo et al. 1981). Τέτοιες δυσμενείς αντιδράσεις φαίνεται να είναι ιδιαίτερα πιθανές σε ασθενείς με ένα πορεία τύπου ΚΜΕ (Koukopulos et al. 2013). Ο Κουκόπουλος και οι συνάδελφοί του ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν τους περιορισμούς και τους πιθανούς κινδύνους που σχετίζονται με τη θεραπεία με αντικαταθλιπτικά στην διπολική κατάθλιψη (Reginaldi et al. 1981).
Μια από τις πιο σημαντικές συνεισφορές του Κουκόπουλου στην έρευνα σχετικά με τις διπολικές διαταραχές ήταν η θεωρία του για την «υπεροχή της μανίας» και τις υπερθυμικές καταστάσεις στην πορεία των διαταραχών της ψυχικής διάθεσης. Η θεωρία προέκυψε το 1973 με βάση ευρήματα που υποδήλωναν ότι η κατάθλιψη θα μπορούσε να αποφευχθεί με την καταστολή της μανίας σε ασθενείς με διπολική διαταραχή (Koukopulos et al. 2006). Αυτές οι παρατηρήσεις υποδηλώνουν ότι το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να υποστηρίξει τις μακροπρόθεσμες προφυλακτικές ή σταθεροποιητικές επιδράσεις του αντιμανιακού παράγοντα λιθίου στην ψυχική διάθεση (Koukopulos & Ghaemi 2009).
Ο Κουκόπουλος ήταν επίσης ένας μελετητής των συνεισφορών των Γάλλων ψυχιάτρων του δέκατου ένατου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων των Esquirol και Falret, καθώς και των Γερμανών ψυχιάτρων Griesinger, Hecker, Kahlbaum και Kraepelin. Μεταξύ των ιδεών που προέκυψαν από την εργασία τους, έγραψε σχετικά με τη συμβολή της προνοσηρής συναισθηματικής ιδιοσυγκρασίας στην πορεία των διαταραχών της ψυχικής διάθεσης και των τρόπων θεραπείας τους (Koukopoulos 2003). Επηρεάστηκε από τις συνεισφορές της κλασσικής εποχής του Ιπποκράτη και αργότερα του Αρεταίου, ο οποίος περιέγραψε περιπτώσεις που μοιάζουν με τους σύγχρονους ασθενείς με διπολική διαταραχή. Κατά τη διάρκεια μιας κλινικής συνάντησης, επέκρινε ευγενικά μια κλινική έκθεση ενός νεότερου ψυχίατρου υπενθυμίζοντάς του ότι η ισχύς των κλινικών αναλύσεων των περιπτώσεων που περιγράφονται από τον Ιπποκράτη οφειλόταν στο γεγονός ότι ήταν, πριν από οτιδήποτε άλλο, ποιητής, και πρότεινε ότι μόνο ένας ποιητής θα μπορούσε να έχει μια τέτοια βαθιά και αληθινή κατανόηση των ανθρώπινων ασθενειών.
Το θέμα της ταυτόχρονης έκφρασης μανιακόμορφων και καταθλιπτικών συμπτωμάτων προκάλεσε το ενδιαφέρον του Κουκόπουλου από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 (Koukopoulos et al. 1992). Το ενδιαφέρον αυτό οδήγησε στη μελέτη του των συνεισφορών επί του θέματος από τους Γερμανούς ψυχιάτρους του εικοστού αιώνα, που ακολούθησαν τις πρωταρχικές συνεισφορές των Wilhelm Weygandt στην δεκαετία του 1890 έως την έννοια των «μικτών καταστάσεων» στις διαταραχές της διάθεσης. Σε συμφωνία με τις συστάσεις των προκατόχων του του δέκατου ένατου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων των Falret, Kahlbaum, και Kraepelin, ο Κουκόπουλος υπογράμμισε τη σημασία της μακροχρόνιας παρατήρησης των μανιοκαταθλιπτικών ασθενών. Είχε επίσης εντυπωσιαστεί από την κλινική σημασία της διεγερμένης ή δυσφορικής κατάθλιψη για τον κίνδυνο αυτοκτονίας (Koukopoulos et al 1992; Sani et al. 2011). Είναι σημαντικό το ότι πρότεινε ότι οι διεγερμένες καταθλίψεις και οι άλλες μικτές καταστάσεις της διπολικής διαταραχής πρέπει να αντιμετωπίζονται διαφορετικά από τους άλλους τύπους της κατάθλιψης (Koukopoulos et al. 1989, 1992, 2007; Koukopoulos & Koukopoulos 1999; Benazzi et al. 2004). Επέκρινε πρόσφατα την νέα πέμπτη έκδοση του DSM (DSM-5) για τα προτεινόμενα διαγνωστικά κριτήρια για την «μεικτή κατάθλιψη», την οποία  θεωρούσε παραπλανητική. Ένα άρθρο της σύνταξης με τις απόψεις αυτές εμφανίστηκε στο διαδίκτυο την ίδια ανήμερα του θάνατου του τον Απρίλιο του 2013 (Koukopoulos & Sani 2013).
O Κουκόπουλος εκπαίδευσε και επηρέασε τρεις γενιές Ιταλών και Ευρωπαίων ψυχιάτρων, παρά το ότι μερικές φορές παρακολουθείτο καχύποπτα από τον ιταλικό ακαδημαϊκό χώρο, που συχνά ήταν ζηλόφθονος για την αναγνώριση και το σεβασμό που απολάμβανε διεθνώς. Το 2009, βραβεύτηκε για όλα τα επιτεύγματα της ζωής του από το περιοδικό International Review of Bipolar Disorder και ιδιαίτερα για την έρευνά του σχετικά με διπολικές διαταραχέςd, ενώ το 2012, η ​​Società Italiana di Psicopatologia (Ιταλική Εταιρία Ψυχοπαθολογίας) του απένειμε αριστείο για την κλινική ψυχιατρική του έρευνα.
Η κλινική του έρευνα ήταν σε μεγάλο βαθμό μη χρηματοδοτούμενη, εμπειρική, και με βάση τις παρατηρήσεις του επί των αμέτρητων ασθενών για τους οποίους ενδιαφερότανε προσωπικά. Ο Κουκόπουλος ήταν ένθερμος υποστηρικτής της εκπαίδευσης τόσο των υγειονομικών ψυχικής υγείας, όπως και των πασχόντων και των οικογενειών τους σχετικά με τη διπολική διαταραχή. Το 1998, ίδρυσε την μη κερδοσκοπική οργάνωση «Αρεταίος», αφιερωμένη τόσο στη δημόσια εκπαίδευση όσο και την εκπαίδευση υγειονομικών ως προς την διαταραχή, προς τιμήν του Έλληνα ιατρού από την Καππαδοκία, ο οποίος περιέγραψε το 150 μ.Χ. περιπτώσεις που θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν την διπολική διαταραχή.
Η βαθιά κατανόηση και συμπόνια που έδειχνε τόσο για τους πάσχοντες από ψυχικές διαταραχές όσο και για τις οικογένειές τους, καθοδηγούσαν τον Κουκόπουλο στο κλινικό έργο, την έρευνα, τη διδασκαλία και την καθοδήγηση. Είχε αφιερώσει τη ζωή του στην ανακούφιση των δεινών των πασχόντων με ανιδιοτελή αφοσίωση και βαθιά ανθρωπιά. Συχνά αφιέρωνε περισσότερο χρόνο για τη φροντίδα τους, μερικές φορές για ώρες κάθε φορά χωρίς αύξηση της αμοιβής του. Πάντα διαθέσιμος για συμβουλές, ποτέ δεν απενεργοποιούσε το κινητό του τηλέφωνο - συνήθιζε να λέει ότι «Είναι σωσίβιο σε περιπτώσεις κρίσης». Έκανε μεγάλες προσπάθειες για να μειώσει το αίσθημα του στίγματος στους από ψυχιατρικά πάσχοντες και για αυτούς, ενημέρωνε καλά αυτούς και τις οικογένειές τους σχετικά με τις επιμέρους διαταραχές και την πρόοδο, ενώ συνεργάστηκε μαζί με τους πάσχοντες για να αναπτύξουν σχέδια για τη θεραπεία τους - όλα αυτά σε μια εποχή που η σχέση ιατρού-ασθενή ήταν ως επί το πλείστον μονής κατεύθυνσης. Μερικές φορές, ο ίδιος καλούσε τους πάσχοντες στο σπίτι του για δείπνο και θα τους έβλεπε ακόμη και σε περιόδους διακοπών, όταν ήταν μαζί με την οικογένειας και τους φίλους του. Καλωσόριζε επίσης τους ασθενείς στο να παρακολουθήσουν τις πολλές διεθνείς συναντήσεις που οργάνωνε σχεδόν σε ετήσια βάση και συνήθως δεν ζητούσε να πληρώνουν για την εγγραφής των.
Η προσεκτική παρατήρηση της κλινικής κατάστασης των πασχόντων του επέτρεψε να αναπτύξει τους γενικούς κανόνες για την πορεία των διαταραχών και τις θεραπευτικές ανταποκρίσεις που είναι πλέον ευρέως αποδεκτές από την επιστημονική και κλινική ψυχιατρική κοινότητα. Η κλινική οξυδέρκειά του και η τεράστια εμπειρία με χιλιάδες διπολικούς πάσχοντες τον παρακινούσε να τονίζει την κρίσιμη σημασία της ηλεκτροσπασμοθεραπείας όπως και το λιθίου και άλλων σύγχρονων φαρμακευτικών αγωγών (Kukopulos et al. 1977). Υποστηρίζοντας την αξία της ηλεκτροσπασμοθεραπείας, αποτίει φόρο τιμής στον καθηγητή του, Lucio Bini, με του οποίου το όνομα ονόμασε τα κέντρα διαταραχής της ψυχικής διάθεσης στη Ρώμη, στο Κάλιαρι, και ένα τρίτο στη Νέα Υόρκη, που ιδρύθηκε από τους Δρ. Gianni L. Faedda & Paolo Decina το 1991. Με θάρρος αντιτάχθηκε σε όσους ήθελαν να καταργήσουν την ηλεκτροσπασμοθεραπεία χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα υπάρχοντα κλινικά και ερευνητικά ευρήματα και ενέπνευσε την ίδρυση της Ιταλικής Εταιρείας Ηλεκτροσπασμοθεραπείας (AITEC) το 2010.
Υπήρχε κάτι βαθύτερο και πιο μυστηριώδες που εμψύχωνε τη ζωή και το επάγγελμα του Αθανάσιου Κουκόπουλου - κάτι δύσκολο να προσδιοριστεί. Ήταν φανερά άθεος, αλλά είχε μια πνευματική και ηθική σκοπιά της ζωής και θεωρούσε κάποιες αρχές και τα συναισθήματα ως ιερά, ιδιαίτερα την αγάπη και τη φιλία. Η αντίληψη αυτή τον βοήθησε να εξερευνήσει τις πιο κρυφές πτυχές της ανθρώπινης ψυχής. Εκείνοι που τον συνάντησαν είναι υπερήφανοι που έχουν γνωρίσει αυτόν τον εμφανώς ήρεμο, μετρημένο, και γενναιόδωρο άνθρωπο που ήταν πάντα ευγενικός, αλλά κατά καιρούς μαχητικός και γεμάτο από μια φωτιά που μέσα του σιγόκαιγε. Η πολιτική σκέψη του ήταν επίσης μετρημένη. Ήταν όμως ένα εξέχον μέλος του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ) και αντιτάχθηκε ενεργά στην ελληνική δικτατορία τα χρόνια 1967-1974. Για χρόνια ο ίδιος δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Ελλάδα, όπου θα είχε συλληφθεί, αλλά φιλοξένησε μερικές φορές τους εκπροσώπους του ΠΑΚ στο σπίτι του στη Ρώμη.
Ο Αθανάσιος Κουκόπουλος πέθανε νωρίς το πρωί της 20ής Απριλίου 2013 από καρκίνο στο διαμέρισμά του στη Ρώμη, περιβαλλόμενος από την σύντροφό του Daniela Reginaldi, τις δύο κόρες τους, Αλεξία και Αριάννα, τον γιο τους Χαρίλαο, και τα τέσσερα πολυαγαπημένα του εγγόνια. Μετά από μια λαμπρή καριέρα, οι στάχτες του αναπαύονται στο κοιμητήριο των μη καθολικών, στη Ρώμη.

Σημειώσεις
a Οι Δρ. Antonio Bernabei, Benedetto Caliari, Adele De Pascale, Paolo Girardi, Daniela Reginaldi, Rosanna Izzo & Leonardo Tondo. Η κλινική ονομαζότανε στο παρελθόν «Κλινική Ψυχολογίας και Ψυχιατρικής» της οποίας συνιδρυτές το 1970 ήταν οι Δρ. Andrea Dotti, Alberto Gaston, Nicola Lalli & Paolo Pancheri.
b Το 1985 ο Κουκόπουλος άλλαξε νομικά την λατινική γραφή του επωνύμου του σε Koukopoulos από το προηγούμενο Kukopulos για να διατηρείται η αρχική Ελληνική προφορά και συλλαβισμός.
c Σε συνεργασία με τους Δρ. Maria Cantone, Gianfranco Floris, Paolo Laddomada, Gian Paolo Minnai, Gino Serra, & Francesco Toccafondi.
d Προηγουμένως είχαν βραβευθεί οι: Hagop Akiskal, Jules Angst & Frederick Goodwin.


Βιβλιογραφία

Benazzi F, Koukopoulos A, Akiskal HS. Toward a validation of a new definition of agitated depression as a bipolar mixed state (mixed depression). Eur Psychiatry 2004;19:85–90.
Koukopoulos A. Ewald Hecker’s description of cyclothymia as a cyclical mood disorder: its relevance to the modern concept of bipolar II. J Affect Disord. 2003; 73:199–205.
Koukopoulos A, Ghaemi SN. The primacy of mania: a reconsideration of mood disorders. Eur Psychiatry 2009;24:125–34.
Koukopoulos A, Koukopoulos A. Agitated depression as a mixed state and the problem of melancholia. Psychiatr Clin North Am. 1999;22:547–64.
Koukopoulos A, Sani G. DSM-5 criteria for depression with mixed features: a farewell to mixed depression. Acta Psychiatr Scand 2013: April 19 [Epubahead of print].
Koukopoulos A, Girardi P, Proietti R, Gaston A. Diagnostic and therapeutic considerations on agitated depression understood as a mixed affective state (Italian). Minerva Psichiatr. 1989; 30:283–6.
Koukopoulos A, Faedda GL, Proietti R, D’Amico S, De Pisa E, Simionetto C. Un syndrome depressif mixte. Encéphale.1992; 18:19–21.
Koukopoulos A, Sani G, Koukopoulos AE, Minnai GP, Girardi P, Pani L, Albert MJ, Reginaldi D. Duration and stability of the rapid-cycling course: a long-term personal follow-up of 109 patients. J Affect Disord.2003; 73:75–85.
Koukopoulos A, Sani G, Koukopoulos AE, Albert MJ, Girardi P, Tatarelli R. Endogenous and exogenous cyclicity and temperament in bipolar disorder: review, new data and hypotheses. J Affect Disord.2006; 96:165–75.
Koukopoulos A, Sani G, Koukopoulos AE, Manfredi G, Pacchiarotti I, Girardi P. Melancholia agitata and mixed depression. Acta Psychiatr Scand. 2007;115(433):50–7.
Koukopoulos A, Reginaldi D, Tondo L, Visioli C, Baldessarini RJ. Course sequences in bipolar disorder: depressions preceding or following manias or hypomanias. J Affect Disord. 2013; 151(1):105–10.
Kukopulos A, Reginaldi D. Does lithium prevent depressions by suppressing manias? Int Pharmacopsychiatry 1973; 8:152–8.
Kukopulos. A, Reginaldi D, Tondo L, Bernabei A, Caliari B. Spontaneous length of depression and response to ECT. Psychol Med. 1977; 7:625–9.
Kukopulos A, Reginaldi D, Laddomada P, Floris G, Serra G, Tondo L. Course of the manic-depressive cycle and changes caused by treatment. Pharmakopsychiatr Neuropsychopharmakol. 1980; 13:156–67.
Kukopulos A, Caliari B, Tundo A, Minnai G, Floris G, Reginaldi D, Tondo L. Rapid cyclers, temperament, and antidepressants. Compr Psychiatry 1983;24:249–58.
Kukopoulos A, Minnai G, Müller-Oerlinghausen B. The influence of mania and depression on the pharmacokinetics of lithium: a longitudinal single-case study. J Affect Disord.1985; 8:159–66.
Reginaldi D, Tondo L, Floris G, Pignatelli A, Kukopulos A. Poor prophylactic lithium response due to antidepressants. Int Pharmacopsychiatry 1981;16:124–8.
Sani G, Tondo L, Koukopoulos A, Reginaldi D, Kotzalidis GD, Koukopoulos AE,Manfredi G, Mazzarini L, Pacchiarotti I, Simonetti A, Ambrosi E, Angeletti G,Girardi P, Tatarelli R. Suicide in a large population of former psychiatric inpatients. Psychiatry Clin Neurosci.2011; 65:286–95.
Tondo L, Laddomada P, Serra G, Minnai G, Kukopulos A. Rapid cyclers and antidepressants. Int Pharmacopsychiatry 1981; 16:119–23.